Բեղուն գրիչ ու մտքի տեր հայագետ-նախիջևանագետը

Հայագեր-նախիջևանագետ,  ՀՀ մշակույթի վաստակավոր

գործիչ Արգամ  Այվազյանի  ծննդյան  70-ամյակի  առիթով

       Այս հարցազրույցը  սիրով և  գոհունակությամբ եմ վարել Հայաստանում և արտերկրում հայության և հայագետների շրջանում  իրապես ճանաչում ունեցող, բառիս բուն իմաստով հայագիտության մի մշակի հետ, որի 1970-ական թվականներից ի վեր  հրատարակած  4 տասնյակից ավելի մենագրություններն  ու բազմաթիվ  հոդվածները  հայագիտության  մեջ Նախիջևանի  և առհասարակ այդ երկրամասի  վերաբերյալ  աղբյուրագիտական նշանակություն ունեն և կարևոր ներդրումներ են հայագիտության բնագավառում:  Փաստորեն, մեկ մարդու գործունեության շնորհիվ   ստեղծվել է  պատկառելի քանակությամբ  մի գրականություն, որը  Նախիջևանի վերաբերյալ ընդգրկում է գրեթե հայագիտության  բոլոր բնագավառները՝  նյութական մշակույթի հուշարձաններ, որմնանկարչու-թյուն ու ազգագրությու, վիմագրություն  ու լեզվաբանություն, պատմություն ու  քանդակագործություն, դպրոցների ու գրչօջախների պատմություն,  մշակույթ և այլն: Եվ իզուր չէ,  որ  3-4 տասնյակից ավելի թե° հայ և թե° օտարազգի հայագետներն ու պետական, քաղաքական գործիչները՝ զանազան առիթներով Ա. Այվազյանի  գիտական գործունեությունը գնահատել ու  որակել են որպես հերոսական քայլ, իր ընտրած դժվարին  աշխատանքին անմնացորդ նվիրված  բացառիկ անհատի:

Իրոք, Աստված մի արասցե, եթե չլիներ   կյանքում իրեն շատ համեստ  դրսևորումներով ապրող ու ստեղծագործող Ա. Այվազյանը,  ապա  հաստատապես  մեր հայագիտությունը Նախիջևանի ու նրա հայկական ժառանգության վերհանման-ուսումնասիրման գործում անդառնալի կորուստ կունենար: Քանզի, նրա 5 տասնամյակներից ավելի գիտական դժվարին  հետազոտական-հրատարակած աշխատությունների շնորհիվ, հայագետների  գնահատումներով,  որքան էլ տարօրինակ թվա, Նախիջևանը  պատմական Հայաստանի  տարածքների թվում  ամենալավ ու համակողմանի ուսումնասիրվածն է: Այնպես որ՝  առանց  նրա կատարած  ուսումնասիրությունների անհնար է անդրադառնալ-քննարկել  նախի-ջևանյան խնդրի ու պատմության այս կամ այն պատմամշակութային հարցերը: Իսկ եթե նկատի առնենք, որ  Ադրբեջանի ու Նախիջևանի  իշխանությունների վանդալ քաղաքականությունների հետևանքով 1989-2006 թթ. նախիջևանյան հայկական  ժառանգության  հիմնահատակ կործանումը, ապա  հայագիտության մեջ  ներդրած Այվազյանի  մնայուն ու պատկառելի աշխատությունները, որոնցում անխտիր և  առատորեն  հրապարակված  են այդ  բազմատեսակ ժառանգության փաստավավերագրական լուսա-նկարները, ապա  հասկանալի է, որ էլ   ավելի են արժևորվում ու գնահատվում նրա  հրատարակած ամեն մի կադրն  ու տողը,  գիտական մտքն ու եզրակացությունը:  Նշենք նաև այն, որ նա  հանդիսանում է նաև  իր հրատարակած գրքերի մեծ մասի գեղարվեստական ու տեխնիկական խմբագիրները:

Ճարտարապետության և մշակույթի պատմաբան,  նախիջևանագետ ու վիմագրագետ, հրապարակախոս  Ա. Այվազյանը  ծնվել է  1947 թ., Նախիջևանի Արինջ  գյուղում:   Հայրենի ծննդավայրում տասնմեկամյա դպրոցը 1964 թ. ավարտելուց  հետո՝ ուսումը շարունակելու համար տեղա-փոխվել է Երևան  և ամբողջովին նվիրվել իր հայրենի երկրամասի ուսումնասիրման դժվարին, բայցևայնպես խիստ կարևոր  գործին:   Նա 1978 թ-ից մինչև 2015 թ. ¥մի քանի  տարվա ընդմիջումով¤ մեծ ավանդ ու ներդրում, փորձ ունի  նաև Հայաստանի  հուշարձանների պահպանության ու հանրահռչակման բնագավառում:  Երկար տարիներ պատասխանատու պաշտոններում աշխատելով  հանրապետության հուշարձանապահպան կառույցներում,  ԳԱԱ արվեստի, հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտներում, իր ուժերի ու վարչական իրավունքների  շրջանակներում, ջանքեր չի խնայել իրեն վստահված աշխատանքները պատվով  ու պատասխանատվությամբ կատարելու համար:   Իր գիտական ու պաշտոնեական աշխատանքները բարձր մակարդակներով ու բարեխղճությամբ իրականացնելու համար արժանացել է  նաև պետական  բարձր՝  ՀՀ  մշակույթի վաստակավոր գործիչի,  ՀՀ նախագահի մրցանա-կաբաշխության հումանիտար գիտությունների, Թեքեյան  մշակութային, ՀՕՖ-ի  մրցանակաբաշխությունների,  դափնեկիր լինելուն,  ՀՀ վարչապետի , ՀՀ  պաշտպանության նախարարության §Գարեգին  Նժդեհ¦,  ՀՀ Ազգային գրադարանի  §Հակոբ Մեղապարտ¦, Ֆրիտյոֆ  Նանսենի  մեդալներով և մի շարք այլ պատվոգրերով:  Նա նաև   մտահոգ  ու սրտացավ քաղաքացի է:  Այդ իսկ հանգամանքով մեր պատմության ու մշակույթի, ժամանակակից հասարակական-քաղաքական  կյանքի և զանազան այլ բնագավառների   վերաբերյայ իր  բազմաթիվ հրապարակախոսական հոդվածներուվ, հեռուստատեսային ու ռադիոհաղորդումներով  նաև  հաճախ է հանդես  գալիս, իր մտահոգություններն ու դիրքորոշումները ներկայացնում-կիսում ընթերցողների հետ:  Վկան՝ 2012 և 2016 թթ.  հրատարակված նրա  հրապա-րակախոսական  հոդվածների §Մեզ պետք են մտքի զորավարներ¦ ծավալուն հատորները:

Միով բանիվ,   այս հարցազրույցի առիթով, ինչպես  նշեցի, սիրով եմ հանդիպել  անխոնջ, երիտասարդական ավյունով  ստեղծագործող լայնախոհ ու ինքնատիպ   հայագետի հետ  և իմ հարցերը ուղղել նրան:  Հիացք ու ակնածանք, երախտագիտություն նրա անձի  ու նրա  կատարած անուրանալի, պատկառելի գիտական  ժառանգության  հանդեպ: Քանզի հայագիտություն բերած նրա հսկայածավալ  ժառանգությամբ է, որ թե° այսօր և  թե°  ապագայում   նախիջևանյան  պատմամշակութային ժառանգությունը ճանաչելի է  լինելու գերազանցապես նրա ու միմիայն նրա ուսումնասիրություններով:

    — Պրն.  Այվազյան, ի սրտե շնորհավորում եմ Ձեր 70-ամյակը, ցանկանում քաջ  առողջություն, երիտասարդական կայտառություն և ստեղծագործական նորանոր հաջողություններ:  Հետաքրքիր է իմանալ, թե Դուք գոհ եք Ձեր գիտա-կան անցած ուղու ընթացքում ձեռք բերած արդյունքներից:  Մի  բան էլ՝  Ձեր 70-ամյակը նշելու ինչ որ ձեռնարկներ նախատեսվում են թե ոչ:

     —Նախ, շնորհակալ եմ Ձեր ուշադրության և բարեմաղթանքների համար: Նշեմ, որ  հոբելյանական ոչ մի  միջոցառում  չի լինելու: Քանզի,  անձնապես  երբեք հակված չեմ հասարակայնության ուշադրությունն  այս կամ այն չափով գրավելու գայթակղանք-ներին:  Այդպիսի  միջոցառում՝ հանրապետության  պետական մարմինների, հասարա-կայնության ու մտավորականության, գիտական շրջանակների մասնակցությաբ   տեղի է ունեցել միայն իմ 50-ամյակին  տարեդարձին: Դրանից հետո և այժմ էլ չեմ անդրա-դառնում  և ամենևին պարտադիր  չեմ համարում   ծննդյան կամ մեկ այլ  իրադարձության ի ցույց դնելը:  Նման բաների  ինչ որ ձևով և  շատ հպանցիկ կարգով երբեմն անդրադառնում եմ ընտանեական ու ըն-կերական  շրջանակներում: Այնպես որ դա բնավորության  խնդիր  է: Ի հակադրություն դրան՝ պարտադիր կարգով նշում ենք 3 զավակներիս և 7 թոռներիս  ծննդյան տարեդարձերը:  Իմիջիայլոց, նշեմ այն, որ մարդը տարիք առած ժամանակ ծերանում-տկարանում է ֆիզիկապես, իսկ  հոգով  մնում է երիտասարդ, ձեռք  բերում  կյանքի ու ժամանակի իմաստու-թյուն:

Ինչ վերաբերում է իմ գիտական անցած ուղու ձեռք բերած արդյունքներին, ապա  պիտի  գոհունակությամբ ընդգծեմ, որ գոհ եմ: Այստեղ, առիթից օգտվելով, ևս մեկ անգամ իմ երախտագիտությունն եմ հայտնում այն հրատարակիչներին, պետական կառույցներին և բազմաթիվ հովանավորներին, որոնց  անունները պատշաճորեն նշված են գրքերում,  բարի կամքի դրսևորումների ու աջակցությունների շնորհիվ  հնարավոր է եղել իմ բազմաթիվ աշխատությունների հրատարակումը: Միայն կցանկանայի, որ Աստծո կամոք, ինձ տրված  հետայսու կյանքն ու գործունեությունս էլ այսպիսի գոհացուցիչ արդյունքներ  արձանագրի:

       -Ներեցեք, նշեցիք Աստծո կամոք:  Արդյո՞ք  Դուք հավատում եք Աստծո գոյու-թյանը: Հարցը եթե տեղին չեք համարում, ապա կարող եք և չպատասխանել:

     — Ես սովորություն չունեմ  առհասարակ հարցերից կամ էլ առաջացած խնդիրներից խուսափելու: Այո°, հավատում եմ: Թերևս լիակատարորեն չեմ  ըմբռնում  Աստծո  գոյության ինչ լինելը, այնուամենայնիվ  հավատում-գիտակցում եմ, որ  մարդկային կյանքում առկա է  տիեզերական ինչ որ  գերբնական ու գերհզոր մի անբացատրելի ուժ ու երևույթ, որը  իր մարմնավորումն է ստացել Աստծո կերպարով:  Ինձ թվում է, որ ամեն  մարդ էլ, այս կամ այն չափով, զգում ու ենթարկվում է այդ  անհասկանալի ու անհա-սանելի ուժի՝  Մեծն Նարեկացու խոսքերով ասած,  §գաղտնատես  Աստծո¦ գերիշխանությանը:  Այնպես որ,  դա մեկի մոտ  արտահայտվում կամ հանդես է  գալիս   այս կամ այն կրոնի  պաշտամունքով, մեկ ուրիշի մոտ՝  խղճի ու հոգու ձայնի, մարդկային  բարոյականության  բարձրագույն նորմերի ու ազնվության նվիրումներով և  բազմազան այլ դրսևորում-ներով:  Միով բանիվ, անձնապես՝ իմ գիտակցական կյանքում, իմ գործու-նեության մեջ  միշտ էլ զգացել  եմ այդ գերբնական ուժի ու զգացմունքի առկայությունն ու անտեսանելի, անշուշափելի ու  հուշող-ուղղորդող  դերը: Այնպես որ հաստատապես հավատում եմ Արարչի գոյությանը:

    — Պրն. Այվազյան, Ձեր կյանքի 70 տարիներից ավելի քան 50-ը Դուք նվիրել եք պատմական Հայաստանի Նախիջևանի պատմության ու մշակույթի բազմազան հարցերի ուսումնասիրմանը: Երկար տարիներ  աշխատել եք նաև մեր հանրապետության  հուշարձանապահպան կառույցներում, ԳԱԱ արվեստի, հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտներում:  Տարիների հեռվից գնահատելով մեր մշակույթի պատմությունն ու հուշարձանները, ինչպես կներկայացնեք այսօրվա նրանց վիճակը:

— Սա մի բնագավառ է, որն, առհասարակ,  առանձնահատուկ  հոգածության կարիք ունի և բավականի ընդարձակ պատասխան է պահանջում: Սակայն հաշվի առնելով Ձեր ներկայացրած հարցերի քանակը,   պիտի աշխատեմ  հնավորինս  համառոտ պատաս-խանել: Քանզի այս խնդիրներին բազմիցս եմ անդրադարձել թե° իմ հրապարակա-խոսական հոդվածներում և թե°  հարցազրույցներում:

Ինչպես ամեն մի ժողովուրդ, այնպես էլ հայ ժողովուրդը,  միշտ էլ հպարտացել և այժմ էլ մեծ գորովանքով ու հպարտությամբ է  խոսում-ներկայացնում իր անցյալի պատմությունն ու մշակույթը: Եվ սխալված չեմ լինի, եթե ասեմ, որ  հուշարձանների պահպանության խնդիրները մեր հասարակայնության շրջանում  պետք է դիտել որպես գերզգայուն  բնագավառ: Նկատենք, որ ինչպես հայագիտության շատ  բնագավառների, այնպես էլ  հայ ժողովրդի  մշակույթի ու արվեստի, պատմության, հուշարձանների գիտական  ուսումնասիրման  աշխատանքները  հիմնականում  սկսվել  է 19-րդ կեսերից սկսած:  Եվ այսօր հայագիտության բնագա-վառում   այդ խնդիրների  վերաբերյալ  առկա է   հսկայածավալ և շատ ու շատ արժեքավոր  գրականություն:  Սակայն  չպետք է մոռանանք  նաև այն, որ  մինչև այժմ կատարվածը  կատարվելիք աշխատանքների  չնչին մասն է կազմում:  Ավելին, դարերի և մասնավորապես վերջին  100 տարվա ընթացքում, հայ ժողովրդի նյութական մշակույթի հսկայածավալ  հատ-վածները  անվերադարձորեն ենթարկվել են կործանման և այլևս տեղերում  ենթակա չեն որևէ ուսումնասիրման ու պահպանության:  Բերեմ  ընդամենը երկու օրինակ:   Վերջին  100 տարվա կտրվածքով,  մոտա-վոր հաշվարկով Արևմտյան Հայաստանի տարածքում եղած 170-180 հա-զարի հասնող  հայոց  նյութական մշակույթի հուշարձանները 97-98 տո-կոսի չափով հիմնա-հատակ կործանվել են  Թուրքիայի վանդալ քաղաքականության հետևանքով:  Փաստենք նաև այն հանգամանքյ, որ  տասնյակ հազարների  հասնող կործանված այդ հուշարձաններն  առհասարակ  ոչ փաստագրվել և ոչ էլ  ուսումնասիրված են  եղել առհասարակ:  Սա անդարմանելի ցավ ու ողբերգություն է: Այնպես որ դրանք առհավետ  մնացին անհայտ  և, բնականաբար, ոչ մի կերպ  տեղ չեն կարող  ունենալ ինչպես հայ ժողովրդի, այնպես էլ  համաշխարհային  մշակույթի  պատմության մեջ:  Երկրորդ փաստն  էլ այն է, որ ընդամենը  մեկ տասնամյակ  առաջ՝ 1998-2006 թթ.,Ադրբեջանը շարունակելով Թուրքիայի վանդալ քաղաքականությունը, Նախիջևանում  հիմնահատակ կործանեց հայկական    նյութական  ժառանգության վկաները՝ ավելի քան 27 հազարի հաս-նող  բոլոր հայկական հուշարձանները:  Իսկ  մեր օրերը հասած հայկական  աշխարհիկ արժեքներն էլ՝  բերդերն ու կամուրջները և այլն  սեփականացնում են:

Դեռևս աղաղակող   բացեր ունենք նաև պատմական  Հայաստանի այլ  տարածք-ների, հայկական գաղթօջախների  մշակույթի  և այլևայլ խնդիրների  ուսումնասիրման  բնագավառներում: Օրինակ, մինչև օրս չունենք  գոնե մի պարզունակ ցանկտեղեկատու թե հայ մարդը  դարեր շարունակ ապրելով իր  այս կամ այն բնօրրանում, օտար երկրներում, առհասարակ ինչ է հիմնել-կառուցել, սերունդներին թողել: Այնպես որ՝  մեր  մշակույթի  տարատեսակ  բնագավառների  պատմության  ուսումնասիրման, այդ արժեքների պահպանության, ինչպեսև հանրահռչակման  գործում, դեռևս   հսկայածավալ աշխատանքներ ու անելիքներ կան:

    — Շատ ցավալի մտահոգությու ններ ու փաստեր արձանագրեցինք: Արդյո՞ք մեր Մշակույթի նախարարությունը ի զորու է լինում  ապահովելու  մեր նյութական ժառանգության պահպանման ու վերականգման խնդիրները՝ լինի դա մեր հանրա-պետությունում  թե արտերկրում, հարևան պետություններում:

     — Չէի  ասի, որ Մշակույթի նախարարությանը, որի ենթակայության ներքո 1995 թ. գտնվում է հուշարձանների պահպանության  ու վերականգնման  գործառույթները,  լիակատարորեն և օրենսդրորեն  հաջողվում է ժամանակին և պատշաճորեն  իրականացնել  մեր հուշարձանների  հետ կապված խնդիրները:  Նախ նշեմ, որ այդ բնագավառի  աշխատանքները մեծիմասամբ կապված են  բավականաչափ դժվար լուծվող և տարատեսակ  հարցերի հետ:  Քանզի դրանք նախևառաջ  տարողունակ և աշխատատար խնդիրներ են: Բացի այդ էլ՝  այդ  աշխատանքների  պատշաճորեն իրականացումը  կապված է պետական հսկայական դրամական   միջոցների հատկացումների հետ: Հանգամանք, որը  միշտ  չէ որ իրականալի է դառնում:

Եթե կարճ պատասխանեմ, ապա  Մշակույթի նախարարությունը՝ քաղաքական մի շարք խնդիրներով պայմանավորված, առհասարակ չի զբաղվում¥իրավաբանորեն իրավասու չէ¤ Հայաստանի Հանրարեպե-տությունից դուրս գտնվող հայկական հուշար-ձանների պահպանության խնդիրներով: Վերջին տարիներում այդ ուղղությամբ որոշ դրական  աշխատանքներ են  իրականացվել Վրաստանի և Իրանի  իսլամական  հանրապետության հայկական հուշարձանների վերականգնողական աշխատանքներին համագործակցելու  ուղղությամբ:  Հայ մասնագետների մասնակցությունը վերջին տարիներում  առկա է նաև  Թուքիայի  տարածքի մի քանի  հայկական հուշարձանների վերականգնման¥Աղթամար¤, ուսումնասիրման¥Անի¤  գործում: Սրանք շատ դրական են և անհրաժեշտ է այդ ուղղությամբ  էլ ավելի սերտորեն համագործակցել:

     Ինչ վերաբերում է մեր հանրապետության տարածքի հուշարձանների պահպանության ու վերականգնման  հարցին, ապա այն դեռևս բարվոք համարել չի կարելի: Քանզի, մեր օրերում, մեր աչքի առջև հայ մարդու, գանձախույզների  կողմից  ավերվում ու պղծվում են հնագիտական այս կամ դամբարանը,  աղտոտվում են հուշարձաններ մերձակայքները և այլն  և այլն: Այնպես որ, եթե այս ամենին գումարենք տեղական պատասխանատու մարմինների, ոստիկանության ոչ պատշաճ մոտեցումներն ու անտարբերությունը, Մշակույթի նախարարության   համապատասխան կառույցներ շատ դեպքերում անարդյունավետ աշխատանքները, ապա դժվար  թե  գոհացուցիչ համարենք իրականացվող աշխատանքները:

     —Ձեր կարծիքով  ինչի՞ խնդիրների վրա է բևեռացված մեր հասարակության  ուշադրությունն ու միտքը,  ի՞նչ որակ է ձևավորում արվեստը:

     -Հասարակության և հասարակական մտքի մեծ մասն  այսօր գերազանցապես բևեռված է սոցիալտնտեսական,  կեցության խնդիրների  հարցերով:  Մյուս՝ ավելի փոքր  մասը,  զբաղված է  պետական այս կամ այն  մեծ ու փոքր պաշտոնների  տիրանալու միջոցով  առ և ապուռի, կողոպուտի ենթարկել  պետական միջոցներն ու ազգային հարստու-թյունները:  Եվ ամենացավալին այն է, որ այս ամենը կատարվում է պետական ամենաբարձր  ղեկավարության իմացությամբ ու թողտվությամբ: Այնպես որ օրենքներն, ինչպես  ամեն քայլափոխի տեսնում ենք, անզոր  են  ու անպետք:  Այս ամենի առկայության պարագայում, կարծում եմ, որ  արվեստն էլ ձևավորվում  կամ  ձևավորում է հիմնականում այսօրինակ հիմքերի վրա: Իհարկե, այստեղ բացառություններ  են կազմում  արվեստի ու արվեստագետի այն հզոր  պոռթկումները, որոնք   ժամանակի  ու տա-րածության սահմաններ չեն ճանաչում: Իսկ Հայաստանն ու առհասարակ հայ մարդը  շաղախված է նման պոռթկումներով ու ընդվզումներով:

    —Ինչ եք կարծում՝ արդյո՞ք մեր երիտասարդ սերունդը լավ է ճանաչում մեր պատմությունն ու մշակուրթը, պատմական հուշարձանները: Դուք որպես հուշարձանագետ—պատմաբան ինչպիսի աշխատանքներ եք կատարում դրանք ճանաչելի դարձնելու ուղղությամբ:

    -Եթե այդ հարցի առաջին մասին համառոտ պատասխանեմ, ապա պիտի փաստեմ, որ մեր երիտասարդությունը  ոչ միայն վատ, այևլ շատ վատ է ճանաչում մեր հուշարձանները: Ավելին, մեր հուշարձանների շրջա-պատը աղտոտողները, գանձա-խուզություններ  կատարողները, հուշարձանների պատերին խզբզանքներ, անուններ գրողները հենց  անկախացած Հայաստանում ծնված ու դաստիարակված երիտասարդ՝ 18-30 տարեկան մարդիկ են:  Սա, անշուշտ,  մեծ ամոթ է  բոլորիս համար:

Անդրադառնալով Ձեր հարցի երկրորդ մասին՝ պիտի նշեմ,  որ  անձնապես միշտ էլ կարևոր եմ համարել  մեր մշակութային արժեքներն ու նրանց ճանաչելիությունը հնարավորինս և առավելապես  ներկայացնել  հանրությանը: Այդ ուղղությամբ իմ գործունեության անցած տասնամ-յակներում և այժմ էլ թե° հանրապետությունում և թե° արտերկրի մի շարք գաղթօջախներում¥Ռուսաստա, Ֆրանսիա,Հունաստան, ԱՄՆ, Իրան, Իտալիա¤ արժևորող բանախոսություններով, ցուցահանդեսներով  ներկա-յացրել եմ հայկական մշակույթի  տարատեսակ խնդիրներ: Հանրա-պետության և արտերկրի  լրատվամիջոցներով¥պարբերականներ, հեռուստատեսություն,  ռադիո¤  բազմիցս հանդես եմ եկել  հուշարձանների և մեր մշակույթի արժեքների պահպանությանը նվիրված  հրապարակախոսական հոդվածներով, հարցազրույցներով, հետուստա և ռադիոհաղորդումներով:

   —Ըստ ձեզ, ո՞րն է մեր ժամանակի ամենամեծ վտանգը հուշարանների պահպանման ուղղությամբ:

    -Ամենամեծ վտանգն, անշուշտ,  մարդկային անտարբերությունն է և այդ  բնագավառի օրենսդրական  ակտերի պահանջների ոտնահարումներն են: Ակնհայտ է, որ բոլոր ժամանակներում էլ գիտատեխնիկական  զարգացման տեմպերը՝  ուրբանիզացումը, գյուղատնտեսության հուժկու մեքենայացումը,  մշակովի հողատարածքների ընդլայնումը, պետական ու մասնավոր  մեծածավալ շինարարությունները, բնակավայրերի զարգացման ու  ընդլայման  խնդիրները մի կողմից,  տգիտությունը, հասարա-կական անտարբերությունն ու գանձախուզությունը, գիտական ու վարչական  ներազդու  միջոց-ների անլիարժեքությունը մյուս կողմից,  և վերջապես՝  ժամանակի անողոք ձեռքը, այսօր էլ   ավերում, երկրի երեսից  ջնջում են պատմամշակութային արժեքները: Այսամենը զգալիորե կասեցնում  են անցյալի հուշարձանները հավուր պատշաճի պահպանելու ու վերականգնելու, ամրակայելու և ապագա սերունդներին  փոխանցելու  պետական ու անձնական պարտք-պարտականությունները:  Այս խնդիր-ներին  ըստ  կարելույն  լուծումներ  գտնելը  պետք է զբաղեցնի ոչ միայն հուշարձանապահպան մարմիններին,այլ նաև յուրաքանչյուր քաղաքացու:  Քանզի, ինչպես ժամանակին իրավացիորեն  նկատել է Իլյա  Էրեն-բուրգը, թե Հայաստանի հողի վրա պետք է  ակնածանքով ու ոտաբոբիկ քայլել՝  չվնասելու ամեն քայլափոխի հանդիպող մշակութային ժառանգության արժեքների ու բեկորների: Իսկապես, ամենևին էլ տարօրինակ չպետք է թվա, եթե ասենք,  որ  Հայաստանում ամեն անցնող օրը կարող է  արևերես հանել  պատմամշակութային  ևս մի նոր արժեք՝ մեր նախնիների ստեղծագործական  տքնանքի  մի նոր վավերագիր:

Ցավոք սրտի, պիտի արձանագրեմ, որ  աներկբաելի է, որ  մեր  շատ տեղական մարմինները, դատաքննչական, դատախազական  օրգանները միշտ չէ, որ, մեղմ ասած,  պատշաճորեն են կատարում օրենքով իրենց  ընձեռած իրավունքները: Դրա  վկայու-թյունը հանրապետական և  մարզայիին իրավապահ մարմիններին ուղղված հուշարձա-նապահպան կառույցների բազմաթիվ հիշեցումներերն ու բողոք-գրություններն են,  որոնցից շատերը, ավա՜ղ,  մնում են անհետևանք: Եվ կարծեք թե, այսպիսի պարագա-ներում, մեր հուշարձանները  վեր են ածվում  անպետք ու տիրազուրկ  իրերի ու առար-կաների: Չնայած որ տեղն եկած դեպքերում, մեզանից յուրաքանչյուրը, ջանք չի  խնայում  դրանք համաշխարհային արժեքների շարքին  դասելու, դրանցով  հպարտանալու հա-մար: Այսպիսի մոտեցումները պարզապես սնապարծության  ու ցուցամոլության դրսևորումներ  են,  որին  առհասարակ, միշտ էլ տուրք  են տալիս մենք:  Այնինչ մեզանից յուրաքանչյուրը, լինի դա պետական պաշ-տոնյա թե շարքային քաղաքացի, պարտավորված պետք է զգա,  գիտակցի, որ  պահպանելով մեր նյութական ու հոգևոր արժեքները,  նախևառաջ  դրանով իսկ  պահպանում ենք ինչպես  մեր ժողովրդի ու պետականության, այնպես էլ  մարդկային պատմության ընթացքը թելա-դրող  վկայագրերն ու քաղաքակրթության նվաճումները:

      —Ի՞նչն է կյանքում ամենադժվարը եղել Ձեզ համար ձեր աշխատությունները գրելու կամ հրատարակության ժամանակ։

-Ճակատագրի բերումով  իմ գիտական գործունեությունը  կապված է Նախիջևանի  պատմության ու մշակույթի, արվեստի ու նյութական ժառանգության ուսումնասիրման  բազմաթիվ բնագավառների հետ:  Եվ այդ բնագավառում ամենադժվարին եղել է  Նախիջևանի տարածքում հետա-զոտական, փաստագրական աշխատանքների իրականացումը, որն, իմիջիայլոց, իրականացվել է  խիստ գաղտնի պայմաններում և միմիայն իմ նախաձեռնությամբ ու անձնական միջոցների ծախսումներով:  Սա մի ան-նկարագրելի բնական, և ավելի շատ արհեստական խոչընդոտների ու դժվարությունների  հաղթահարման  ոդիսական  է  եղել:  Նախիջևանի տեղական իշխանությունների, ոստիկանության, պետանվտանգության կոմիտեի, ինչպեսև  առանձին անհատների կողմից բազմիցս ենթարկվել եմ բազմատեսակ  զրկանքների ու հալածանքների:  Բարեբախտաբար  այդ ամենն արդեն անցյալ ու հիշողություններ են:  Իսկ դրա արդյունքը՝ 1970-ական թվականներից  նախիջևանյան  թեմաներով, որը ընդգրկում է հայագիտության գրեթե բոլոր բնագավառները,  հրատարակած իմ 250-ից ավելի գիտական ու գիտահանրամատչելի աշխատություններն են, որոնցից 43-ը լույս են տեսել  առանձին գրքերով¥մի մասը նաև անգլերեն և ռուսերեն¤, որոնցում  հայագիտության մեջ 1-ին անգամ  ներկայացվել են բազմահազար պատմամշակութային փաստեր ու բազմատեսակ նյութեր:   Սա պարզապես բարեբախտություն  ու պատիվ  կարելի է համարել: Քանզի այդ աշխատություններով Նախիջևանի մեր օրերը հասած նրա  հայկական ժառանգությունը  տեղ ունի հայագիտության մեջ և գոնե թղթի վրա  արձանագրվելով ավանդվում է մեր ապագա սերունդներին:  Իմիջայ-լոց նշեմ, որ  գրել և տպագրվել եմ աշակերտական տարիներից՝ 1961 թվականից, երբ ընդամենը  14 տարեկան էի:  Այդ տարիներին՝ 1961-1966 թթ., ակտիվորեն թղթակցել եմ Բաքվի հայերեն §Կոմունիստ¦ թերթին, Ադրբեջանի և Նախիջևանի ռադիոյի հայերեն ռադիոհաղորդումներին: Նույնիսկ ինքնուրույն սովորել եմ  ադրբեջաներեն  և թղթակցություններ հրապարակել  նաև Նախիջևանի §Շարգ գափըսի¦¥§Արևելքի դուռ¦¤ ադր-բեջանալեզու  թերթում: Նշեմ նաև այն, որ ադրբեջաներենին  բավականի  վարժ իմ տիրապետելը  շատ օգտակար են եղել առհասարակ Նախի-ջևանի  տարածքում կատարած իմ բազմաթիվ հետազոտական աշխատանքների, ադրբեջանցի  հեղինակների աշխատանքներին բնագրի լեզվով ծանոթանալու համար: Այնպես, որ իզուր չի ասված այն, որ  թշնամուդ կամ այլալեզու  հակառակորդիդ  հաղթելու համար  պետք է  տիրապետես նաև նրա  լեզվին:

Անդրադառնալով հարցի  երկրորդ մասին, պիտի նշեմ, որ սկզբնական՝ 1970-ական թվականներին,  Հայաստանում Նախիջևանին վերաբերող   այս կամ այն  հարցի վերաբերյալ հոդված հրատարակելը ուղղակի անհնար էր: Սակայն գտնվեցին  Նախիջևանի վերաբերյալ Հայաստանում արմատավորված  լռություն պահպանելու  կարծրատիպերը  անտեսող ամսագրերի խմբագիրներ, որոնք քայլ առ քայլ   տեղ տվեցին  Նախի-ջևանի վերաբերյալ իմ առաջին  հոդվածներին:  Այսպիսով էլ 1978 թ.   տպագրվեց իմ առաջին՝ §Նախիջևանի պատմաճարտարապետական հու-շարձանները¦  գիրքը:  Դրանից հետո, ինչպես ասում են, սառույցը կոտրվեց, և իրար  հաջորդելով՝  սկսեցին տպագրվել իմ հոդվածներն ու մենագրությունները:  Այժմ արդեն այդ ուղղությամբ  ոչ մի արգելքներ չկան: Միակ խոչընդոտը դա  գրքերի  հրատարակման համար դրամական միջոցների, հովանավորներ գտնելու խնդիրն է:

—Ին՞չն է Ձեզ ամենից առավել անհանգստացնում մեր երկրում:

-Անշուշտ, կարելի է թվարկել  շատ  հարցեր: Սակայն  ամենա-գլխավորը, իմ կարծիքով,  վերջին  2 տասնամյակներում  մարդկանց մեջ    հավատի խեղումն ու  անկումն է:  Քանզի,   այսօր  մեզ հավատ չի ներշնչում  գրեթե ոչ մի բան:  Դա լինի առկա օրենքների կիրարկում,  թե  պետական պաշտոնյայի  խոսք ու գործելաոճը:  Վերից վար կարծեք թե վարակվել ենք կեղծիքով ու կասկածամտություններով: Քանզի, մենք մեր ներքին մտամթերքով  գրեթե  մերկացել ենք և հագուրդ ենք տալիս շահին  ու շահամոլությանը: Ֆրիդրիխ Շիլլերի խոսքերով ասած, ուր չկա հավատ՝ խախուտ է ամեն բան: Այնպես որ  պատահական չէ, որ վերջին  15-20 տարում Հայաստանում  օր օրի աճում  են ինքնասպանություններն ու մարդկային արժանապատվությունների ոտնահարումները, անբարոյականնությունների աստիճանաբար աճն ոսովորական դառնալու  միտումները, դրանց նկատմամբ դրսևորվող  հասարակական ու պետական անտարբերություններն ու անտեղի հանդուրժողականությունը: Այս ամենը  մարդուն հասցնում են  հուսալքության ու ընկճախտի, իշխանությունների  ու օրենքների, ապագայի  նկատմամբ  անհավատության դրսևորում-ներին, հարազատ երկրից ու հայրենիքից կամովին արտագաղթելուն, նույնիսկ  օրինական համարելով պետական դավաճանությունների ուղին ընտրելու  կործանարար  գործունեությունը: Իսկ սա փոքրաթիվ ժողովուրդների համար կործանարար երևույթ է: Հետևապես մեր պետության գլուխը կանգնած այրերը  ի վերջո  պետք է շիտակորեն և պատասխա-նատվության ամենաբարձր  զգացումով  հաշվի նստեն այս ամենի հետ, կամ էլ կամովին  իրենց տեղը զիջեն ավելի կարող ուժերի:  Այլապես մեզ և մեր երկրին ամենևին պատիվ չի բերում այսպիսի անկայուն ու ոչինչ չխոստացող իրավիճակն ու ապագան:  Հիշեցնեմ  հայ գրականության դասական  Վահան  Տերյանի  այն միտքը, որ  զգուշանալով  վանդալիզմից, իրավացիորեն հուշում էր, որ վանդալիզմի ենթարկված նյութական արժեքները, թերևս, հնարավոր է  վերականգնել, բայց հոգևորը՝ երբեք:

Այնպես որ, պետական այրերի ստահոդ ու անհիմն փաստարկումները,  ցուցամոլությունները,  պետական միջոցների գրեթե անարգելք մսխումները ի վերջո պետությանը մի օր կանգնեցնելու են անելանելի իրավիճակի առջև, որը, մեղմ ասած, պետական դավաճանությանը հավասարազոր  երևույթ է: Քանզի ստեղծվել է մի իրավիճակ, որ  մենք մտածում ենք, սակայն գերադասում ենք  լռություն պահպանել, գիտակցում ենք՝  կանխարգելիչ միջոցների չենք դիմում:  Միով բանիվ, տեսնում ենք՝ անտեսելու ենք տալիս,  խոսում ենք համամարդկային, եվրոպական արժեքներից, սակայն մեր առօրյա գործունեությամբ անօրինականություն ու  չարություն ենք սերմա-նում:  Եվ կարծեք թե այսօրվա մեր կյանքում  շահամոլություն ու   պետական միջոցների  աննպատակ  ու անպատասխանատվության ծախսումներն ու կողոպուտը  պետության առաջին դեմքերի համար դարձել է հավատարմության չափանիշ: Ավելին,  այսօրինակ  §գաղջ¦  մթնոլորտի ստեղծման, փտախտի անբուժելի վիրուսներ  տարածողների  հեղի-նակներն ամենևին էլ չեն խորշում հանրությանը կերակրել  նորանոր կեղծ ու պատիր հայրենասիրական  երազանքներով, հույս ու հավատով:  Զորօրինակ, վերջերս հանրապետության նախագահը՝ իր ելույթներից մեկում  երկրում առկա խոցելի  թերությունների, կոռուպցիայի զանազան  դրսևորումների  առկայության համար  որպես  քավության նոխազ ներկայացրեց  դատավորներին, որոնք զլանում են արդարա-դատություն իրականացնել:  Մի պահ ընդունենք այս մոտեցումը: Սակայն անմիջապես  էլ հարցնենք՝  միթե՞  այդ  ամենի համար միայն դատավորները մեղք ունեն:  Արդյո՞ք  մեղք ու պատասխանատվություն  չունի այն պետական անձը, որը  պետական միջոցները քամուն տված ու գրպանած, պետական ծրագրեր ձախողած   նախարարների,  դատավորների և այլ պետական պաշտոնյաների է նշանակել, կամ էլ նրանց գործած մեղքերի համար՝ քրեական պատասխանատվությունների ենթարկելու փոխարեն,  հանգիստ խղճով  ստորագրում է նրանց աշխատանքից ազատելու հրամաններն ու կարգադրությունները:  Ի վերջո  սա ի՞նչ  է և ի՞նչ մակարդակի  պետական մտածողություն ու աչքակապություն է:  Մեկ այլ՝ այսպես ասած, համազ-գային խնդիր, որին ևս ս/թ. մայիսին անդրադարձավ  նախագահը ԱԺ-ի աշխատանքի մեկնարկի նիստում: Դա այն է, որ  նախատեսվում կամ ծրագրվում է 2040 թվականին  Հայաստանի բնակչության թվաքանակը հասցնել 4 միլիոնի: Աստված տա… Կամ, ինչպես ժողովրդական խոսքն է ասում՝  §չուզողը զույգ աչքով կուրանա¦: Սակայն եկեք անուրջների  գիրկը չընկնենք և հարցնենք, ինչպե՞ս, այդ ո՞ր ընդունված ու գործո-ղության մեջ դրված ծրագրերի իրականացմամբ է կատարվելու այդ շատ կարևոր  ծրագիրը: Արդյո՞ք Հայաստանը պետականորեն և հոգեբանորեն,  գործողության մեջ գտնվող իր առկա  ռեսուրսներով  ի վիճակի է, կամ պատրաստ է  այդպիսի ազգօգուտ ծրագրի  իրականացմանը… Արդյո՞ք  մեր սփյուռքահայ եղբայրներն ու քույրերն արդեն  քարավաններ են կազմել հայրենիք վերադառնալու, իսկ Հայաստանն էլ նոր բնակավայրեր է կառուցում, աշխատատեղեր ստեղծում  նրանց գրկաբաց ընդունելու-տեղավորելու համար, կամ էլ երկրում ծնելիության շեշտակի աճ  է սպասվու՞մ:  Չէ որ առկա փաստերը,  ոչ մի կերպ չընդհատվող արտագաղթը, երկրի բարոյահոգեբանական, տնտեսական իրավիճակը ու քիչ թե շատ  ապագայի տեսլականը  միանգամայն այլ  բան են  տեսանելի դարձնում:  Այնպես որ՝  վախենամ թե  այդ ժամանակ Հայաստանի բնակչության թվաքանակն  ավելանալու  փոխարեն  անկում, և այն էլ խիստ անկում ապրած լինի:  Սա ամենևին էլ  վատատեսություն չէ և, կարծում եմ, որ չարժե  ինքներս մեզ  կերակրենք  անհիմն գերադրական  լավատեսությամբ:

—Ինչպե՞ս եք տեսնում մեր երկրի հուշարձանների պահպանության ապագան:

-Այս հարցին անձնապես բազմիցս եմ անդրադարձել և կրկնություններից խուսափելով, պիտի համառոտ պատասխանեմ: Իմ կարծիքով, Հայաստանի հուշարձանների պահպանության ու վերականգնման խնդիրները քիչ թե շատ բարելավելու համար, անհրաժեշտ է այդ կառույցը հանել Մշակույթի նախարարության  ենթակայությունից և առանձին վարչության կարգավիճակ տալ, ինչպիսին էի 1978-1990թթ.: Անհրաժեշտ է նաև նա-խարարության ենթակայության տակ գտնվող երկու ՊՈԱԿ-ները՝ §Հուշարձանների ուսումնասիրման գիտահետազոտական   կենտրոնը¦ և §Պատմամշակութային արգելոց-թանգարանների և պատմական միջավայրի  պահմանության ծառայությունը¦  միավորել մեկ ՊՈԱԿ-ի կազմում:  Ընդ որում, այդ կառույցից պետք է առանձնացնել  հուշարձանների  պահպանության ծառայությունը իր մարզային  կառույցներով և ենթարկել վարչության¥այժմյան նախարարության Հուշարձանների պահպանության  գործակալության¤  Հուշարձանների պահպանության բաժնին:  Բացի այդ,  միավորումից  ստեղծվելիք ՊՈԱԿ-ի կազմից պետք է հանել նաև առկա  թանգարանները և արգելոցները:  Ի վերջո այդ կառույցների ղեկավարներ պետք  է  նշանակվեն  հանրապետությունում   ճանաչում  ունեցող,  բարեխիղճ   ու կազմակերպիչ, բնագավառին  ծանոթ մասնագետներ: Այլապես  դժվար թե մոտ ապագայում  հնարավոր լինի նկատելորեն  բեկում մտցնել այդ բնագավառի հոգսաշատ  աշխատանքներում:

Դեռևս հանրապետությունում պրոբլեմային է  մասնավորապես հնագիտական  հուշարձանների պահպանության ու վերականգնման խնդիրները:  Վաղուց ի վեր հասունացել է հանրապետությունում հնագիտական թանգարան ստեղծելու  պահանջը: Սակայն այն  քար անտարբերության է մատնված:  Այդ պատճառով էլ պեղածո նյութերը ցրված են այս կամ այն թանգարանների, կազմակերպությունների պահոցներում, աշխատա-սենյակներում,  նույնիսկ առանձին  հնագետների  տներում:  Սա, անշուշտ,  աննորմալ  երևույթ է: Մի փաստ էլ նշեմ: Դա այն է, որ  հուշար-ձանների պահպանության ամենալավ ձևը, դրանց  օգտագործումն է:  Մի հանգամանք, որը հանրապետությունում գրեթե  անուշադրության է մատ-նված: Այսպես,  մեր եկեղեցիներն ու վանքերը կրոնական նպատակներով օգտագործելուց բացի գրեթե այլ բան չգիտեք կամ չենք ուզում պատկերացնել:  Այնինչ դրանց  մի մասը՝ չվնասելով նրանց պատմա-ճարտարապետական  տեսքն ու կերպարը, կարելի է օգտագործել որպես հոգևոր երգի համերգասրահներ, գրադարաններ, մշակութային կենտրոններ և այլն: Մեր աշխարհիկ հուշարձանների  մի մասն էլ, օրի-նակ, Արուճի, Սելիմի քարավանատները, Թալինի  ամրոցը և այլ հուշար-ձանները  կարելի է օգտագործել որպես թեյարաններ, պանդոկներ ու սրճարաններ:  Այնպես որ  այս ուղղությամբ  անելիքները շատ ու շատ են:

    —Ինչպես հայտնի է Պալմիրայի հուշարձաններն ունեցան §դաժան ճակատագիր¦՝  քանդվելով իսլամական պետության գրոհայինների կողմից: Ձեր կարծիքով ինչպիսի միջոցներ են ձեռնարկվում պահպանելու մեր ու արտերկրի հայկական պատմական հուշարձանների պահպանման ուղղությամբ։

    —Եթե  հակիրճ ասեմ, ապա  այդ ուղղությամբ  աննշան աշխատանքներ  են նկատելի միայն: Քանզի արտերկրում  որևէ էական աշխատանքների կատարումը, ինչպես վերևում նշեցի, կապված է  միջպետական  պայմանագրերի ու հարաբերությունների հետ:  Միով բանիվ, այդ գործում Հայաստանի և մեր  հուշարձանապահպան կառույցների ձեռքերը շատ կարճ են:  Միջազգային լրատվամիջոցներում  հաճախ են հիշվում  Պալմի-րայի հուշարձանների վանդալիզմի փաստերը, ինչը չէի  ասի Ադրբեջանի կողմից   Նախիջևանի  վանքերի ու եկեղեցիների,  խաչքարերի  կործանման փաստը միջազգային հարթակներում  թե°  արծարծելու և թե° Ադրբեջանին պատասխանատվության ենթարկելու  վերաբերյալ:  Ավելին,  կարծեք թե այդ խնդիրը,  Հայաստանին ու հայկական քաղաքական  ուժե-րին,  առհասարակ հայությանե քիչ մտահոգող հարց է: Ցավալի փաստում եմ կատարում, որից, սակայն,  խուսափելն անհնար է: Այս խնդրում  Հայաստանն այնքան անտարբերություն է  դրսևորում, որ  Թուրքիան ու Ադրբեջանն արհամարելով 1921 թ. ռուս-թուրքական տխրահռչակ պայմա-նագրից բխող  թույլատրելի իրավունքները,  Նախիջևանի տարածքում   ստեղծել են Հայաստանի անվտանգությանն իրապես սպառնացող թուր-քական ռազմաբազա:

Ինչ վերաբերում է Հայաստանում և արտերկրի մեր հուշարձանների պահպանության ուղղությամբ տարվող աշխատանքներին, ապա  այդ հարցը գրեթե շոշափվեց նախորդ հարցի պատասխանում:  Միայն ավեացնեմ, որ արտերկրում գտնվող մեր հուշար-ձանները, §Քելե, լաո¦  հայտնի երգի իմաստալից  տողի նման.

Քարերը առանց մըզի արցունք  կըթափեն:

     —Ներկայումս քանի հուշաձանն է վերականգնվում Մշակույթի նախարա-րության համապատասխան ՊՈԱԿ—ի կողմից։

-2016 թ. սեպտեմբերին  նոր նախարարի՝ Արմեն Ամիրյանի, նշանակմամբ Մշակույթի  նախարարության գործունեության  մեջ նկատվում է ինչ որ տեղաշարժեր, առաջացած հարցերին  արագ արձագանքելու, լուծումներ գտնելու գործելաոճ:  Սա, անշուշտ, դրական  է:  Կարծեք թե ձգտում կա նաև հուշարձանների պահպանության ու վերականգման գործի բարելավման ուղղությամբ ևս:  Այդ գործում  ինչ որ աշխատանք  արագ տեսանելի լինելու, ի ցույց դնելու  նպատակով նախարարությունը 2017 թ-ից, որքանով որ տեղյակ եմ,  որդեգրել է, որ ամեն տարի  նախատեսելու է  սահմանափակ  թվով՝ ասենք 5-7  հուշարձանների  վերականգման   աշխատանքները և  մեկ տարում ձգտելու է այդ աշխատանքները ավարտել և հանձնել համայնքներին:  Այս տարի վերականգնման աշխատանքներ են կատարվելու 5 հուշարձաններում, որոնց աշխա-տանքները սկսվել են դեռևս 3-4 տարիներ առաջ:  Նկատենք, որ այսպիսի ծրագիրը որքանով որ  գրավիչ, նույնքանով էլ անհեռանկար  է, կամ էլ պարզապես  այդ բնագավառի խնդիրներին լիարժեքորեն  չտիրապետելու  հետևանք է: :

Ինչու՞, իրավացիորեն կհարցնի ընթերցողը:  Նախ նշեմ այն փաստը, որ  կիսով չափ  խաթարված  միջին  չափսի ու ծավալի  ամեն մի հուշարձանի՝ վանքի  կամ եկեղեցու,  վերականգնման աշխատանքային  նախագծին, օրենքի համաձայն,  պարտադիր կերպով  նախորդում են   հուշարձանի տարածքի  պեղման-մաքրման աշխատանքները:  Հայտնաբերված, ինչպեսև արխիվային նյութերի  մանրակրկիտ ուսումնասիրություններից հետո  նոր միայն  կատարվում է հուշարձանի վերականգնման-չափագրական  նախագծերը:  Այս ամենից հետո անհրաժեշ է, որպեսզի առկա նախագիծը  դրվի  մասնագիտական համապատասխան քննարկման ու հաստատման:  Այս ամենը, եթե սկսվում է  զրոյական աշխատանքից,  կարող է տևել առնվազն 1-2 տարի, որից հետո միայն  թույլատրվում է սկսել  հուշարձանի վերականգնման շինարարական աշխատանքները:  Վերջինս  էլ, ինչպես    ցույց է տալիս  փորձը,  միջոցների և շինանյութի առկայության դեպքերում անգամ, ամենաարագացված տեմպերով իսկ, ինչպեսև  հուշարձանի շրջապատի բարեկարգման աշխատանքները,   կարող է տևել 2-3 տարի:  Մանավանդ, որ Հայաստանի պայմաններում դաշտային և շինարարական  աշխատանքներ  տարվա մեջ կարելի է իրականացնել   ապրիլ-հոկտեմբեր ամիսներին:  Այնպես որ այսպիսի ծրա-գիրը, որքանով էլ որ այն ցանկալի լինի, կարծում եմ, հանդիպելու է մի շարք խոչընդոտների: Այստեղ էլ չեմ խոսում  կատարվող աշխատանքների մասնագիտական որակի, շինարարության ընթացքում երբեմն ի հայտ եկող  նորանոր հարցերին ընթացք տալու  մասին:

Իմ կարծիքով, հաշվի առնելով  մեր հուշարձանների մի զգալի մասի խիստ վթարային վիճակները,  հանրապետությունում  առժամանակ, ասենք մի 20-30 տարով, առհասարակ պետք է դադարեցնել  հուշար-ձանների ամբողջական վերականգնման աշխատանքները: Դրա փոխարեն պետք է հատուկ ծրագրերով ձեռնամուխ լինել  օր օրի քայքայվող և օգնություն աղերսող հարյուրավոր  մեծ ու փոքր հուշարձանների ամրա-կայման աշխատանքներին:  Ծածկազուրկ  հուշարձաններ  էլ   օր առաջ պետք է  առնվեն ժամանակավոր և  նրանց ճարտարապետական  տեսքը չխաթարող  թեթև ծածկերի տակ  և  դրանով իսկ առժամանակ  ապա-հովել    այդօրինակ հուշարձանները բնության  քայքայումներից ու վնասումներից ¥անձրևաջրեր, երկրաշարժային ցնցումներ և այլն¤:   Այնպես որ, այսպես ասած,   շտապ օգնության  կարիք ունեցող  հուշարձանները բազմա-թիվ են: Թվարկեմ  ընդամենը մի քանիսը՝  Վայոց ձորի  Արատեսի վանքը, Լոռու  մարզի Քոբայրավանքը, Դսեղի Ս. Գրիգոր եկեղեցին, Խորակերտի, Կոտայքի մարզի  Պտղնիի տաճարը, Արարատի մարզի  Աղջոցի Ս. Ստեփանոս  վանական համալիրը և այլն:

    —Ինչպես  մեր նախնական զրույցում նշեցիք, շուտով մեր ընթերցողին եք ներկայացնելու Ձեր նոր աշխատությունները, խնդրում եմ ներկայացնեք դրանք։

    —Այո՞,  առաջիկա մի քանի ամսում  կհրատարակվի §Նախիջևան. բնաշ-խարհիկ պատկերազարդ  հանրագիտակ¦ հատորը և  §Արիստակես Զարգարյան¦ ուսումնասիրությունը:  Այդ հատորներից առաջինը 1995 թվականի հունվարին լույս տեսած իմ հատորի վերահրատարակումն է,որը շուրջ 500 էջ ծավալ ունի: Հիշենք,որ այդ տարիներին դժվարին կացության մեջ գտնվող Հայաստանի գրեթե ողջ տնտեսությունը քայքայված ու անգործության էր մատնված: Անելանելի իրավիճակում էին նաև երկրի հրատարակչական-տպագրական համակարգը: Երևանի բոլոր ձեռնարկությունների նման ՀՀ ԳԱ Երևանի տպարանը,որտեղ պետք է տպագրվեր այս հատորը, ևս կաթվածահար վիճակում էր: Շատ դժվարին պայմաններում`ամեն օր 2-3 ժամով տրվող էլեկտրաէներգիայով, մինչև գործի էին դրվում շարվածք կատարող լինոտիպ, տպագրական և այլ մեքենաները, այս կամ այն գրքի ու ամսագրի համար, բնականաբար, շատ քիչ աշխատանքներ էին կատարվում: Այդպիսին էր իրավիճակը և ոչինչ անել հնարավոր չէր: Հանրապետությունում գրեթե սպառվել էր նաև լավորակ թղթի պաշարները և թղթի համալրումները ևս`շրջափակումներով և այլ հանգամանքներով պայմանավորված, կատարվում էին շատ սակավ: Այդ իսկ պատճառով էլ այս հատորի առաջին հրատարակությունը` վերոնշյալ հանգամանքների պատճառով, տպագրվեց վատորակ թղթի վրա և տպագրական ոչ բավարար որակով: Այնուամենայնիվ հատորի լույսընծայումը կարևոր էր և ուրախությամբ ընդունեց ընթերցող:

Ընթերցողին տեղեկացնեմ նաև այն մասին,որ 1995 թ. «Նախիջևան բնաշխարհիկ պատկերազարդ հանրագիտակը» լույս տեսնելուց հետո խորհում էի,որ այդ ուղղությամբ`այն հետագայում հավելելու ու լրացնելու երևի թե աշխատանքներ չեմ ունենա: Սակայն չարաչար սխալվում էի:

Քանզի անցած 20-22 տարիներում վերստին աշխատել եմ այդ հատորի նյութերը թե’ նորանոր փաստերով ու տեղեկություններով, և թե’ այն նոր բառա-հոդվածներով հարստացնելու: Եվ այդ անհրաժեշտ աշխատանքն այնպիսի ծավալ ստացավ,որ այդ հատորի գլուխներից մեկը`

«Քաջակորով այրք և տիկնայք Նախիջևան աշխարհի»-նը դարձավ առանձին հատոր,որն էլ «Նախիջևան. Հայկազունք, ով ով է (կենսագրական հանրագիտարան)» վերնագրով լույս տեսավ 2012 թվականին:

Ընթերցողին երկրորդ ու բարեփոխված,լրացված հրատարակությամբ ներկայացվող այս հատորը կարծում եմ, որ առավել հետաքրքրություն կհարուցի: Այն նախորդի համեմատ, համալրված է նաև Նախիջևանի պատմական բնակավայրերի, զանազան պատմաճարտարապետական, մշակութային և այլևայլ հուշարձանների փաստագրական ավելի քան 780 գունավոր և սև ու սպիտակ լուսանկարներով, չափագրություններով,որոնք իմ կողմից  ¥բացառությամբ արխիվայիններից¤ կատարվել են 1965-1987 թթ. ¥թվով 10-15 լուսանկարներ էլ օտարերկրյա անձանց կողմից կատարվել են 2003-2016 թթ.¤: Պատմական և փաստագրական արժեքներ,հայոց կյանքի ու մշակույթի վկայախոսներ, որոնք հիմնահատակ ադրբեջանական պետական վանդալիզմին զոհ դարձան 1998-2016 թվականներին:

Երկրորդ գիրքը  ուսունասիրություն է և նվիրված է Ագուլիսի նշանավոր Զարգարյան տոհմի աչքառու  զավակ, հասարակական գործիչ, բժիշկ ու բանաստեղծ, դրամատուրգ ու նկարիչ  Արիստակես Զարգարյանի ¥1864-1937¤ կյանքին ու գործունեությանը:  Այդ գրքում առաջին անգամ ընթերցողին են ներկայացվում նաև Ա.Զարգարյանի և նրան վերաբերող  մի շարք  ստեղծագործություններ ու նյութեր:

—Արդյո՞ք դրանք նոր էջ կբացեն մեր նորագույն պատմության մեջ։

    — Ինչ որ չափով  այո, և  մասնավորապես,  Նախիջևանի  պատմության ու մշակույթի  հետագա  ուսումնասիրությունների համար:

    —Ինչպիսի աջակցություն ունեցաք Մշակույթի նախարարության կամ համապատասխան ՊՈԱԿ—ի կողմից։

    -Այդ երկու  հատորներն էլ  հրատարակվում են  հեղինակային հրատարակությամբ և  որևէ կազմակերպություն  մասնակցություն չունի:  Դրանք  հրատարակվելու են   իմ  և մասնավոր  հովանավորների  աջակցությամբ:  Մշակույթի նախարարությունը, Երևանի քաղաքապետարանը, ցանկու-թյան դեպքում,  կարող են գոնե գնումների միջոցով մարզային ու Երևանի գրադարանների համար  որոշակի քանակներով  ձեռք բերել Նախիջևանի վերաբերյալ իմ հեղինակային հրատարակությամբ  լույս տեսած  գրքերից:  Սակայն…  Իմիջիայլոց նշեմ, որ  իմ  տարբեր գրքերի տպաքանակներից  2013 թ. 1000 օրնակ, այս տարվա մայիսի  սկզբներին ևս 1000 օրինակ գրքեր,  որպես նվիրատվություն, հանձնել եմ  Ազգային գրադարանին: 2016 թ. էլ 460 օրինակից ավելի գրքեր՝ դարձյալ   որպես նվիրատվություն, հանձնել եմ  Ավ.  Իսահակյանի անվան գրադարանին:

    —Արդյո՞ք դրանք ներկայացնելու եք սփյուռքում՝ թարգմանելով  օտար լեզուներով:  Երևանում կլինի՞  այդ հատորների շնորհանդես: 

    —Ոչ, դրանք չեն թարգմանվի: Քանզի դա կապված է  նախևառաջ մեծ ծախսերի հետ: Այնպես որ դա  անիրականալի է: Բացի այդ էլ  այդ  հա-տորները տպագրվելու են սահմանափակ տպաքանակներով և, բնա-կանաբար էլ քիչ տարածում կունենան:  Քանզի մեր օրերում՝ մեր պետա-կան ու հասարակական ոչ ճիշտ  քաղաքականությունների պատճառով,  գիր ու գրականությունը, մամուլը  մարդկաց համար  մեծիմասամբ դարձել է անհասանելի  ու ավելորդություն:  Այնպես որ  դարերով գրապաշտ ժողովրդի  համբավ ձեռք բերած  հայ ժողովրդի հետնորդներս՝ աստիճա-նաբար գլորվում ենք  նյութապաշտության ու շահամոլության գիրկը: Դրա ամենավառ ապացույցներից են, օրինակ, որ վերջին 20 տարում  հանրա-պետությունով մեկ՝ որպես ավելորդություններ փակվեցին գրախանութները,  համայնքների  մշակութային տները, կինոդահլիճները:  Երևանում ժամանակին  առկա  շուրջ 60 գրախանութների փակվելուց հետո այժմ գործում է մեկ տասնյակից ոչ ավելին, որոնք, մեկ-երկուսից բացի, անհրաժեշտ տարածքներ չունենալու պատճատով  ավելի շատ   գրա-պահոցներ են հիշեցնում:   Իսկ գյուղական գրադարանները, որոնց մի մասը ևս փակվել են, տարիներով չեն համալրվում նոր լույս տեսակ գրականությամբ: Շատ տեղերում էլ գրադարանների առկա գրքային ֆոնդերն էլ շենքերի անմխիթար  վիճակից՝ փոշուց ու խոնավությունից, քայքայվում են: Էլ չեմ խոսում, որ մեր մամուլի միջին  տպաքանակը  շեշտակիորեն իջել և հասել է 1000-ից  5-6 հազարի:  Թեև  այսօր անվանականորեն ավելի շատ թերթ, ամսագիր և գրքեր են  տպագրվում Հայաստանում:  Փլուզվել և ոչ մի կերպ մինչև օրս չի վերականգնվում  գրքի տարածման  գործը: Իսկ այսօրվա Հայաստանի  գրատպության՝ տպագրվող գրքերի տպաքանակները, 150-5000-ի օրինակների սահմանները գրեթե չի անցնում: Ցավագին  այս փաստերը պետական անտարբերության, գրականությունը տեռորի ենթարկելուն հավասարազոր  երևույթներ են, կամա թե ակամա, սեփական ժողովրդին գրաթափ  անելու ու բարոյապես   բոբիկացնելու դրսևորումներ են:  Ինչևէ, չեմ ուզում  այս խնդիրներին էլ ավելի մանրամասնորեն անդրադառնալ:

Ինչ վերաբերում է  շնորհանդեսին, ապա դա ևս չեմ նախատեսում:  Վաղուց է ինչ՝  գրեթե ամեն տարի հրատարակվող  իմ  նոր  գրքերը  շնորհանդեսներով չեմ ներկայացնում:  Դա համարում եմ ավելորդություն, քանզի  մերօրյա շնորհանդեսները   մեծամասնությամբ վեր են ածվում   ոչ թե նոր  հրատարակված աշխատանքների  գնահատման ու արժևորման, այլ նրա հեղինակին նվիրված տեղին անտեղի գովաբանության միջոցա-ռումների: Մի բան, որն  անընդունելի եմ դիտում:  Դրանք հանրությանը կներկայացվեն վերջին 5-6 տարիներում հրատարակված  իմ նոր աշխա-տությունների նման՝  մամլո ասուլիսի  միջոցով և  այդ ժամանակ առաջա-ցած հարցումներին պատասխանելով:

-Մի վերջին և այսպես ասած ավանդական  դարձած հարց ևս:  Ի՞նչ  ծրագրեր ունեք և ինչի՞  վրա եք աշխատում:

-Ինչպես ամեն մի ստեղծագործող, այնպես էլ ես ունեմ ընթացիկ ու ապագայում իրակացնելու ծրագրեր: Նշեմ, որ կիսով չափ արդեն հրատարակման են պատրաստ §Նամականի¦, §Նյութեր Գողթնի ազգագրու-թյան¦, §Կենսամատենագիտություն¦, §Նախիջևանի նյութական  ժառանգությունը¦ եռահատորի 1-ին հատորը, §Ջուղայի կործանված խաչքարերի սիմֆոնիայի¦  վերահրատարակման հատորները:  Աստիճանաբար համալրվում-ամբողջանում է նաև §Մեզ պետք են մտքի զորավարներ¦ հրապարակախոսականի 3-րդ  հատորը: Այս ամենի լույս աշխարհ գալու միակ խոչընդոտը  ֆինան-սական միջոցների բացակայությունն է:  Ընդգծեմ, որ միայն Նախիջևանի նյութական  ժառանգության¦  1-ին հատորը տպագրական ծախսերը  կազմում է 8 միլիոն դրամ, Ջուղայի հատորինը՝  3 միլիոն:  Աշխատում եմ  նաև Բանտված հայաշխարհ¦ տեսաֆիլաշարի 2-6-րդ ֆիլմերի վրա, որոնք  ևս   գլուխ բերելու համար  ֆինանսական մեծ միջոցներ են պահանջում: Այնպես որ ապավինենք ապագային և սպասենք

Հարցազրույցը  վարեց  Գարիկ  Ավետիսյանը